شیخ بهایی

شیخ بهاء الدین ، محمدبن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی دانشمند بنام دوره صفویه است. اصل وی از جبل عامل شام بود. بهاء الدین محمد ده ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی از بزرگان علمای شام بسوی ایران رهسپار گردید و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول گردید.

مرگ این عارف بزرگ و دانشمند را به سال 1030 و یا 1031 هجری در پایان هشتاد و هفتمین سال حیاتش ذکر کرده اند.وی در شهر اصفهان روی در نقاب خاک کشید و مریدان پیکر او را با شکوهی که شایسته شان او بود ، به مشهد بردند و در جوار حرم هشتمین امام شیعیان به خاک سپردند.

شیخ بهایی مردی بود که از تظاهر و فخر فروشی نفرت داشت و این خود انگیزه ای برای اشتهار خالص شیخ بود.شیخ بهایی به تایید و تصدیق اکثر محققین و مستشرقین ، نادر روزگار و یکی از مردان یگانه دانش و ادب ایران بود که پرورش یافته فرهنگ آن عصر این مرز و بوم و از بهترین نمایندگان معارف ایران در قرن دهم و یازدهم هجری قمری بوده است. شیخ بهایی شاگردانی تربیت نموده که به نوبه خود از بزرگترین مفاخر علم و ادب ایران بوده اند، مانند فیلسوف و حکیم الهی ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی وعده یی دیگر که در فلسفه و حکمت الهی و فقه و اصول و ریاضی و نجوم سرآمد بوده و ستارگان درخشانی در آسمان علم و ادب ایران گردیدند که نه تنها ایران ،بلکه عالم اسلام به وجود آنان افتخار می کند. از کتب و آثار بزرگ علمی و ادبی شیخ بهایی علاوه بر غزلیات و رباعیات دارای دو مثنوی بوده که یکی به نام مثنوی "نان و حلوا" و دیگری "شیر و شکر" می باشد و آثار علمی او عبارتند از "جامع عباسی، کشکول، بحرالحساب و مفتاح الفلاح والاربعین و شرع القلاف، اسرارالبلاغه والوجیزه". سایر تالیفات شیخ بهایی که بالغ بر هشتاد و هشت کتاب و رساله می شود همواره کتب مورد نیاز طالبان علم و ادب بوده است.

تا کی به تمنای وصال تو یگانه

اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه

خواهد که سرآید غم هجران تو یا نه

ای تیره غمت را دل عشاق نشانه

جمعی به تو مشغول و تو غایب زمیانه

رفتم به در صومعه عابد و زاهد دیدم

همه را پیش رخت راکع و ساجد

در میکده رهبانم و در صومعه عابد

گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد

یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه

روزی که برفتند حریفان پی هر کار

زاهد سوی مسجد شد و من جانب خمار

من یار طلب کردم و او جلوه گه یار

حاجی به ره کعبه و من طالب دیدار

او خانه همی جوید و من صاحب خانه

هر در که زنم صاحب آن خانه تویی تو

هر جا که روم پرتو کاشانه تویی تو

در میکده و دیر که جانانه تویی تو

مقصود من از کعبه و بتخانه تویی تو

مقصود تویی ...کعبه و بتخانه بهانه

بلبل به چمن زان گل رخسار نشان دید

پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید

عارف صفت روی تو در پیر و جوان دید

یعنی همه جا عکس رخ یار توان دید

دیوانه منم ..من که روم خانه به خانه

عاقل به قوانین خرد راه تو پوید

دیوانه برون از همه آئین تو جوید

تا غنچهء بشکفتهء این باغ که بوید

هر کس به بهانی صفت حمد تو گوید

بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه

بیچاره بهایی که دلش زار غم توست

هر چند که عاصی است ز خیل خدم توست

امید وی از عاطفت دم به دم توست

تقصیر "خیالی" به امید کرم توست

یعنی که گنه را به از این نیست بهانه

شيخ بهاء الدّين محمد بن حسين بن عبدالصمد حارثي منصوب به جدّش حارث همداني،از اصحاب اميرمؤمنان (عليه السلام) در بعلبك در سنه ي نهصد و پنجاه و سه متولّد مي شود. پس از هفت سال شيخ حسين والد او،او را به ايران مي آورد و نزد پدر تحصيل مي كند،حتي بعضي دعوي مي كنند كه آنچه تفحّص كرديم در كتب اجازات،اجازه ي روايت احاديث اماميه ي شيخ را از غير شيخ حسين نيافتيم،ليكن صحيح بخاري را به سلسله اي روايت مي كند كه همه آن ها با خود محمد بن مسلم بخاري صاحب كتاب،دوازده محمد هستند.

نظر به اين كه وسايل تحصيل از كتاب و غيره در قديم (1) سخت بوده است،غالباً مي بايست يك نفر معلّم بخواند و جماعت شاگرد گوش كنند يا بنويسند،ضمناً اگر اختلاف عبارتي جايي احتمال مي رفته است،طوري كه استاد نقل كند قبول كنند.بعد هم كه بالنسنبه وسايل تحصيل بيشتر شده بوده است،اين كار را محض تيمّن مي كرده اند،و اين نوع تحصيل اخذ و روايه بوده است. هرگاه شاگرد خوب مي فهميده است اذن و اجازه به او مي دادند كه او هم جهت ديگران بخواند،و اين كار نسبت به همه ي علوم نقليه و عقليه مجري بوده است،ليكن وسعت اسباب تحصيل امروز و بسياري دانايان و دانش اين ترتيب را از ميان برداشت.

خانواده ي شيخ در جبل عامل شام سكونت داشته اند و مردم متعبّد و فقير بوده اند،بر خلاف خانواده ي رفيق او (مير) كه از اعيان و اشراف بودند در استرآباد.

شيخ بهايي حكومت خانواده ي خود را از عبادت و فقر ذكر مي كرده است. صاحب (حدايق المقربين) با اظهار تأسف از اين كه چون والدش او را به بلاد عجم آورد تمام ملكات و صفاتي كه خانواده ي او دارا بوده اند از او سلب شد،و شعر حافظ را مي خوانده است: من ملك بودم و ... زمان طهماسب والدش با جميع اتباع او را به اصفهان مي آورد و قزوين دارالسلطنه و محلّ شاه بوده است.

شيخ زين الدّين علي عاملي معروف به منشاري كه از شاگردان علي كركي بود و از هندوستان كتابخانه بسيار مهمي به اصفهان آورده بود و داشت،شخصاً هم صاحب اهميت شده بود- در آن وقت شيخ الاسلام اصفهان بوده،و شيخ حسين،همشهري خود را اولاً از شام به اصفهان مي كشد بعد ترتيب وسايل مي كند،تا اين كه شاه طهماسب او را به قزوين مي طلبد و منصب شيخ الاسلامي آن جا را هم واگذار به او مي كند،بعد هم شيخ منشار دختر خود را به شيخ بهايي تزويج مي كند،و به اين مناسبت هم پس از فوت شيخ منشار،منصب شيخ الاسلامي او به شيخ بهايي مي رسد به طور ارث با واسطه و هفت سال در آن جا با داشتن والد او منصب شيخ الاسلامي را مي مانند،بعد از آن به شيخ الاسلامي مشهد خراسان منصوب مي شود آن جا هم چندي توقّف مي كنند.

و چون اهل شام بوده اند و معاشر و مأنوس با اهل سنّت و جماعت بوده اند،هرات هم آن وقت داراي اهميّت بوده است و اهل آن جا اهل سنّت بوده اند و سياست،وجود يك نفر شيخ الاسلام كه واقعاً با شيعه باشد و ظاهراً با اهالي سنّت مأنوس باشد در آن جا لازم داشته اند،والد شيخ را ارسال به هرات مي كنند و چند قريه از هرات به طور تيول به او واگذار مي كنند،تا پس از هشت سال مراجعت به قزوين مي كنند و اذن مي خواهند از شاه جهت رفتن حج،شاه شيخ بهايي را اجازه نمي دهد و در قزوين به شغل پدر مشغولش مي- دارد،و والدش مي رود به حج و در مراجعت به بحرين توقّف مي كند و همانجا فوت مي شود و مكتوبي جهت شيخ بهايي مي نويسد.

خلاصه آن كه: اگر طالب دنيا هستي در هندوستان توقف كن،و اگر آخرت را مي طلبي بيا نزد من،واگر نه دنيا و نه آخرت را مي- خواهي همان جا متوقف باش. اين وقت (2) شيخ بهايي را قريب بيست و چند سال مي بود،چه هفت سالگي به عجم آمد،سه سال اصفهان مانده،هفت سال قزوين و هشت سال هرات،كه مرتبه افاضت مي نشيند. (3)

اين حالت،طولي نداشته چه گويند بعد از رياست داشتن در قزوين مايل به حج و سياحت و گردش مي شود و سي سال مدّت مسافرت او بوده است،در حجاز و شام و عراق و هرات و غيره.

پس از آن در اصفهان متوطّن مي شود كه زمان سلطنت شاه عباس بوده است،و معروف است منزل او نزديك طوقچي و شهشهان بوده،و هنوز در مدرسه ي باباقاسم- واقعه در جنب مقبره ي باباقاسم- حجره اي است معروف به توحيد خانه ي شيخ بهايي،كه مواقع مخصوصه فكر و ذكر خود را آن جا بجا مي آورده است،و در تكيه ي بابا ركن الدّين هنوز گنبدي است معروف به چله خانه ي شيخ بهايي،كه گويند در آن جا اعمال رياضيات و اربعين به سر مي آورده است. (4) و هم در مجلس شاه عباس،كرسي مخصوصي داشته است كه روي كرسي مي نشسته و كارهاي مهم شرعيه را از قبيل موقوفات و فتاوي انجام مي داده است.

در سفر و حضر ملازم مجلس بوده است. درسفري كه شاه،پياده از اصفهان به مشهد رفته است،شيخ نيز همراه او بوده است و مشغول تدريس.و از مشهد بازبه هرات مي رود و مراجعت به اصفهان مي كند و همه جا تدريس را مشغول بوده است،خصوص كتب مؤلفه ي خود را به موجب نقل صاحب روضات از سيد حسين كركي.

تأليفات شيخ

خلاصه الحساب ، حبل المتين ، مشرق الشمسين ، فوايد صمديه ، تهذيب البيان ، زبده ، شروح ادعيه ، صباح ، رؤيت هلال ، رساله ي استجاب سوره ، اثناء عشريات در طهارت ، صلوه ، صوم ، زكوه ، حج ، جامع عباسي ، قصر صلوه در اماكن متبركه ، شرح اثناعشريه ، مفتاح الفلاح ، كشكول ، شرح اربعين حديث ، سوانح ، سفر حجاز – معروف به نان و حلوا- تشريح الافلاك ، اسطلاب ، دو رساله ي فارسي و عربي و غيره.

كليه ي رسايل شيخ به طور اختصار است و از اين جهت محصلين مبتدي آن ها را مي خوانند،تا نزديك به اين زمان هم اغلب آن ها معمول بوده و حاليه،متروك شده است.

در خصوص بعضي از كتب شيخ بهايي كلماتي است،مثلاً كتاب كشكول چون غير از سوانح سفر حجاز،و اشعار فارسيه و چند لغز،طوري حاوي مطالب شرح صفدي بر لاميه العجم است،كه گويا اوراق صفد برابر هم ريخته و كشكول ناميده است.

و ديگر كتاب خلاصه الحساب،علاوه بر مشابهت تامّه كه با حساب فاضل اعرج نيشابوري دارد،در مساحت كره و استخراج جذر،سهوي دارد كه گويا نويسنده ي عبارت،ملتفت معني نبوده است. ديگر بحرالحساب كه شيخ جواد شارح خلاصه و زبده نوشته خارج نشده است،ليكن چون شيخ مصمّم نوشتن او بوده است،مطلب را به او احاله داده. و ديگر مجلّدات را كه نيز مي گويند از قوّه به فعل خارج نگشته؛و كتاب شرح اربعين كه شمسه القلاده كتب اوست،سيّد عزّالدين كركي شاگردش نوشته،به امداد من تأليف شد. در غايت جوده و هايت حسن است،و در نظر سيّد كركي ممتازترين كتب شيخ است. و هم مي نويسد كه بسيار مايل به تصوّف بود و در مباحثه منصف بود،خود شيخ مي گويد وقتي در شام بودم اظهار مي كردم كه داراي طريقه ي شافعيه هستم.

شيخ بهاء الدين در عرفان و تصوّف كلمات نظم و نثر بسياري دارد كه معلوم مي شود اهل آن ها بوده (5) در سلسله ي نوربخشيه هم شجره ي او را صاحب (طرايق الحقايق) ذكر كرده كه نثر صريح است بر تصوّف او. سيّد جزايري و صاحب (حدايق) با آن كه مدعي برائت او هستند ولي تبرء آن ها به خوبي،تصوّف او را ثابت مي كند. ملا محمد باقر مجلسي به همين سبب به او نظر تحقير داشته [است].

مدت چندين سال شيخ به سياحت گذرانيد،كه صاحب سلامه مدت آن را سي سال نوشته،به اين مضمون كه پس از حصول رياست و شيخ الاسلامي براي او رغبت در فقر و سياحت پيدا كرده مناصب را ترك كرده به سياحت پرداخت.

طالوي ابوالمعالي در حالات او نوشته در بلاد گردش نمود تا به مصر رسيد،و در مدت اقامت در مصر با استاد ومحمد بكري ملاقات مي نمود و از آن جا به قدس شريف رفته،و نقل نموده اند از مقدسي كه شخص با مهابتي به بيت المقدس وارد شد،در فناي حرم منزل كرد و لباس سياحين را در برداشت. از معاشرت اجتناب مي كرد،و پس از مدتي كه از حال او اطلاع يافتيم معلوم شد بهاء الدين همداني حارثي است.و از آن جا به قصد شام حركت كرد در دمشق به محله سراب منزل گزيد،و در مجلسي،با حسن بوريني كه از بزرگان علماي آن جا بود،مجتمع شده. بوريني در ورود به مجلس صاحب ترجمه را با هيأت سياحي در صدر مجلس نشسته ديد،به او اعتنا نكرد و پس از صحبت هاي دقيق مشكلي در تفسير،بوريني جلو او بر سر پا ايستاده و گفت: شناختم بهاء الدين حارثي هستي زيرا كسي غير از او لايق اين بيانات نيست.

ديگري مي نويسد كه در حلب وارد شد و براي مخفي ساختن خود تغيير صورت داده در شكل مرد درويشي بود،و مذاكرات علميه- ي او را با شيخ عمر،بزرگ علما حلب نوشته،كه در آخر شيخ بهاء‌الدين گفته است من سنّي هستم و صحابه را دوست دارم ولكن چاره ندارم از اظهار تشيّع،زيرا سلطان ما شيعه است و عالم سنّي را هلاك مي سازد،غير از اين ها در طرايق نقل كرد.

صاحب روضات نيز از شيخ حكايت كرده كه در شام بودم خود را شافعي مي نماياندم. از خلاصه جمله هاي مفرده سابق مكشوف مي گردد اولاً شيخ متصوّف و وارسته سال ها گذرانده،و ديگر آن كه در همه جا اظهار محبت و غلو نسبت به اهل بيت (عليهم السلام) داشته،و با اين حال گاهي گفته است كه من شيعه هستم و به طور تقيّه اظهار تسنّن مي كنم،و گاهي گفته است سنّي هستم و از روي تقيّه و خوف پادشاه عجم اظهار تشيّع مي نمايم. و از طرفي اجازه ي روايت اخبار شيعه را بعضي نسبت مي دهند كه فقط از پدر خود داشته،در صورتي كه صاحب روضات استاد اجازه غير اماميّه او را به لفظ جماعه مي نويسد.

از روي انصاف اگر دقت در حالت وارستگي اين شخص بشود،معلوم مي گردد كه واقعاً مبرّا از آلايش به تعصّب رفض و غلو مي بوده است.

سيّد نعمت الله جزايري به مناسبت اين حكايت كه،سيّد مرتضي هر وقت از قبر ابي اسحق صابي عبور مي كرده است با اين كه ملحد بوده است،جهت تعظيم مراتب علم او پياده مي شده است و رد مي شده است،مي گويد شيخ بهايي هم بسيار صوفيه را در مؤلفاتش تعظيم مي كند،چنانچه نسبت به حلاج مي گويد:

روا باشد انا الحق از درختي

چرا نبود روا از نيك بختي؟

و به اين سبب هر يك از طوايف مسلمين او را منصوب به خود مي دانستند،مانند ساير طوايف از صوفيه و غيره. حتي شيخ عمر كه از علماي بصره است،مي گفت شيخ،اهل مذهب ما است و از شاه عجم تقيّه مي كند كه خود را رافضي مي خواند. از شيخ عبدالله بن حاجي صالح نقل مي كنند كه بر شيخ بهايي طعنه مي زده است كه داراي عقايد ضعيفه بوده است،مثل اين كه وقتي مكلّف در پيدا كردن دليل،كوشش نمود هر چند خطا كند رستگار مي شود.

اين ها همه از طرفي،و از طرف ديگر معاشرت با شاهي مقتدر كه اعدام اهل سنت را حيات سلطنت خود مي دانسته و همه ي مذاهب را محترم باقي گذارده است و تأليف و تدريس احكام مذهب اماميّه كدام را مي شود تقيه نام گذارد،بماند به نظر و قضاوت مطلّعين،و آيا مي شود مرتبه ي او را بالاتر از تعصب شيعه و سنّي دانست؟

ليكن شخصي كه در ممالك مختلف با بزرگان مذاهب و ملل و السنه ي مختلفه معاشر و مأنوس شود و رسومات و عادت آن ها را بفهمد و هريك را سزاوار خود احترام كند و نسبت به همه نيك بين باشد،اگر در قرن بيستم مي بود بسيار از مفاسد تمدن و اجتماع را اصلاح مي توانست بنمايد و بزرگ مصلحي مي شد.

در سنه ي هزار و سي در اصفهان فوت مي شود،(6) چنانچه ملا محمد تقي مجلسي نوشته است در مشيخه ي شرح اول من لا يحضر[ه الفقيه] ؛ و قبل از دفن،[نقل] به مشهد مي شود و آن جا در خانه ي خود شيخ كه اكنون مزار اوست مدفون مي شود،و هم مي نويسد شش ماه قبل از فوتش به اتّفاق در تكيه ي بابا ركن الدين بوديم،ناگهاني حالت شيخ متغيّر شد.

از ماها پرسيد آنچه من شنيدم شماها شنيديد؟ گفتيم نه و او مشغول گريه و زاري شد. بعد از اصرار در سؤال كه چه شنيديد،گفت خبر دادند كه مهياي مرگ باش. پس از شش ماه فوت شد. و من مشرف شدم به نماز او با جميع طلبه و بسيار از مردم كه قريب پنجاه هزار بودند.

معروف است درويشي كه منكر مبداء معاد بود،وقتي كنار زاينده رود منزل كرده بود.شيخ او را ملاقات و صحبت مي كند،درويش در اثناي صحبت خرقه خود را دور مي كند و بدني خيلي لاغر نشان مي دهد و مي گويد،من همه چيز را غير از مرگ منكر هستم و با اين حالت شما مي گوييد همه را معتقد هستيد و آن است حالتان،مستفاد مي شود كه همين بوده است. (7)

اولاد و احفاد او در گلپايگان و اصفهان جماعتي هستند كه خود را منسوب به او مي دارند از آن جمله گلشن شاعر گلپايگاني و حاجي ملا علي گلپايگاني از علما و شعرا.آن جا مي باشند،در اصفهان طايفه اي به اسم شيخ ها مي باشند كه منسوب به شيخ بهايي هستند و در محله ي يزد آباد سكونت دارند غير از طايفه ي شيخ هاي بيدآباد كه منسوب به شيخ زاهد گيلاني مي باشند [هستند].

**شيخ بهاء الدين محمد بن حسين عاملي،از مفاخر شيعه و اسلام. چون بيشتر مدت عمرش در اصفهان سپري شده،جهت تيمّن و تبرّك نام او ذكر شده.

در 4 شنبه 27 ذي حجّه ي 953 در بعلبك متولّد،و در 4 شوّال 1030 در اصفهان (8) وفات يافته،در مشهد مقدس مدفون شد

پي نوشت ها:

1. در اوايل اسلام به سبب كيميايي كتاب. (مؤلف)

2. كه داراي رياست علميه دارالسلطنه مي گردد.(مؤلف)

3. شيخ بهايي فرزند شيخ عبدالصمد جبل عاملي است. شيخ عبدالصمد از شاگردان شيخ زين الدّين شهيد ثاني است،پس از شهادت شيخ زين الدّين به جهت تشيّع به دست روميان،شيخ عبدالصمد به ايران مهاجرت مي كند و در ايران بعد از راه يافتن به دربار سلطنت نماز جمعه را كه علماي شيعه بنابر اختلافي كه داشتند سال ها متروك شده بود،او با جمعي از اصحاب خود اقامه مي نمايد. و شيخ بهايي علم تفسير و حديث و فقه را نزد پدر تحصيل كرده،و علم كلام را نزد ملا عبدالله مدرسي يزدي،و فنون رياضي را نزد ملا علي مذهب و ملا افضل غاييني،علم طب را از حكيم عماد الدين محمود فرا گرفته [است].(مؤلف)

4. حمامي هم هنوز جنب مسجد جمعه مي باشد از او،كه عوام بر حسب عقايد سوفسطايي كه نسبت به شيخ داشته اند شهرت داده بودند در اوايل بناي آن حمّام،شيخ،شمعي از روي علم ... در زير خزينه ي آن روشن گذارده بوده است كه سال ها آب حمّام را گرم نگه داشته بود،و هنوز هم زن هاي اصفهان آب منجلاب آن را جهت رفع سحر و جادو،با شيشه مي برند و به خود مي زنند و نيز به خصوص مردهاي اصفهان در خزينه آن جا به ترتيب مخصوص با جام هاي منقّشي كه آن جا هست خود را شست و شو مي دهند،و عقايد ديگري نسبت به شيخ دارند. (مولف)

5. از جمله اشعار شيخ بهاء الدين محمد:

گوي دولت آن سعادتمند برد

كو به پاي دلبر خود جان سپرد

سهل باشد در ره فقر و فنا

گر رسد تن را طبيب،جان را عنا

رنج راحت دان چو شد مطلب بزرگ

گرد گله طوطياي چشم گرگ

كي بود در راه عشق آسودگي

سر به سر درد است و خون پالودگي

غير ناكامي در اين ره كام نيست

راه عشق است،اين ره حمّام نيست

و نيز:

مي كشد غيرت مرا غيري اگر آهي كشد

ز آن كه مي ترسم كه از عشق تو باشد آه او

و نيز:

دين و دل به يك ديدن باختيم و خرسنديم

در قمار عشق اي دل،كي بود پشيماني

زاهدي به ميخانه سرخ رو ز مي ديدم

گفتمش مبارك باد ارمني مسلماني

زلف و كاكل او را چون به ياد مي آرم

مي نهم پريشاني بر سر پريشاني

و نيز از اوست:

در ميكده دوش زاهدي ديدم مست

تسبيح به گردن،صراحي در دست

گفتم ز چه در ميكده جاداري؟ گفت

از ميكده هم به سوي حق راهي هست

و نيز از اوست:

تا نيست نگردي ره هستت ندهند

اين مرتبه با همّت پستت ندهند

چون شمع قرار سوختن تا ندهي

سر رشته روشني به دستت ندهند

******

تا از ره و رسم عقل بيرون نشوي

يك ذره از آنچه هستي افزون نشوي

يك لمعه ز روي ليليت بنمايم

عاقل باشم اگر تو مجنون نشوي

6. ملا محمد تقي مجلسي مي گويد: در روز قيامت در روز وفات او،هنگامه اي در شهر اصفهان برپا شد و در وقت نماز قريب پنجاه هزار نفر با من نماز بر او گذاردند،بعد از چندي جنازه ي او را حمل به مشهد خراسان و در خانه ي متعلقه به او مدفون ساختند كه در آن جا معروف است. (مؤلف)

7. در كتاب (دبستان المذاهب) ملا محسن كشميري در شرح حال او آذر كيوان متوفي سنه ي 1027 يكي از بزرگان مذهب مهاباديان و دوستدار مذاهب،مريدان او را وقتي تعداد مي نمايد مي نويسد،شيخ بهاء الدين عاملي از علماي اماميّه،به او رسيده با او صحبت داشته و مريد او گشته. (مؤلف)

8. براي اطلاع از حالات او علاوه بر قصص العلماء و روضات و ديگر كتب به كتاب زندگاني شيخ بهايي استاد سعيد نفيسي،و كتاب رشحات السمايي در شرح حال شيخ بهايي تأليف آقاي معلّم حبيب آبادي رجوع شود. (م)